تاثیرهای اجتماعی اعتقاد به مهدویت از دیدگاه جامعه شناسی

                                 پدید آورنده : حسن عبدی پور  اخذه شده از پایگاه اطلاع رسانی حوزه

اشاره:

یکی از مهم ترین اصل های شیعه که استمرار تعلیمات ناب اسلامی را در جوامع اسلامی، سبب شده است، ایده ی مهدویت است .

ایده ی مهدویت را از دیدهای گوناگونی می توان بررسی کرد . یکی از آن دیدها، تحلیل این عقیده از منظر جامعه شناختی است .

این نوشتار، آثار جامعه شناختی عقیده به منجی جهان را در سه بعد «دینی - اجتماعی » ، «تربیتی - اجتماعی » ، «سیاسی - اجتماعی » بررسی کرده است .
مقدمه

یکی از مهم ترین اصل های اندیشه ی تشیع که در عصر غیبت، استمرار تعلیمات ناب اسلامی و شیعی را در جوامع مسلمان سبب شده و راه پیش روی بشریت و آینده ی آنان را تا پایان تاریخ روشن ساخته، اصل اصیل مهدویت است . این اصل امید بخش، حرکتی است از سرچشمه ی توجه به امام و هادی و راهبری زنده و آسمانی اما در پس پرده ی غیب .

با تمسک به این اصل روشن، مؤمنان و مسلمانان، هرگز، در دنیای مدرن و صنعتی و بی خدایی معاصر، تنها و سرگشته نمی مانند و در هر فتنه و مصیبتی - آن گونه که در بیان زیبای روایات آمده است - به حصن حصین این اندیشه ی الهی (انتظار فرج) پناه می برند و برای حل مشکلات فردی و اجتماعی خود از آن یار غایب از نظر، چاره جویی می کنند .

اینک، در دنیایی که در آن، حکام و سیاست مداران، در پی اجرای دستورها و فرمان های الهی نیستند، بلکه می خواهند هر چه بیش تر به مطامع مادی خویش دست یابند، اندیشه ای که می تواند به معنای واقعی کلمه «منجی » و نجات بخش بشریت از آلام بی خدایی و افسردگی باشد، همانا اندیشه ی مترقی «مهدویت » است .

پرداختن به این اندیشه و کاویدن زوایای گوناگون آن، اندیشه ی احیای مجدد دین در عصر کفر را به ارمغان می آورد .

آن چه ضرورت پرداختن به این مبحث مهم را دو چندان می کند، لزوم تدارک تئوریک برای حکومت دینی جمهوری اسلامی ایران است . حکومت دینی ما بر طرح تئوریک «تبیین و ترویج فرهنگ مهدویت » و پژوهش در عرصه های گوناگون مرتبط به این امر، متولد شده است .

در تبیین تاثیرهای اجتماعی اعتقاد به مهدویت بر جامعه، ابتدا می توان دو نوع کلی تاثیر اجتماعی را بازشناسی کرد . نوع یکم «تاثیر غیر مستقیم » بر جامعه است .

در این بخش، فرایند عینی اعتقادات، از جمله اعتقاد به مهدویت، مجموع جامعه، اعم از معتقدان و غیر معتقدان، را متاثر می سازد; یعنی، بسیاری از فرایندهای جمعی و گروهی در جامعه، پس از ایجاد، دارای انعکاس و بازتابی وسیع تر از حیطه ی گروه ایجاد کننده است . در بررسی تاثیرهای اجتماعی مهدویت، از این نوع تاثیرها نمی توان غافل بود . البته، توضیح بیش تر این ها، در بخش «تاثیرهای مستقیم » بیان می گردد .

تاثیرهای مستقیم هر فرایند آگاهانه، عمدتا، از اتخاذ مبانی بینشی و نگرشی خاص در مورد موضوع مورد نظر و در افراد و گروه های مرتبط، شکل می پذیرد . این نگرش و بینش را می توان در حیطه ی امور دینی، به "اعتقاد" تعبیر کرد .

شکل گیری بینش و نگرش در درون افراد، واکنش هایی را در حیطه ی رفتاری آنان به وجود می آورد که می توان از آن به "کنش های رفتاری" تعبیر کرد . آن گاه که کنش های رفتاری از حد فرد گذشت و به گروه ها منتقل شد و واکنش های رفتاری به نحو جمعی صورت پذیرفت، فرایند «تاثیر و تاثر اجتماعی » آغاز می گردد .

اعتقاد به مهدویت نیز آن گاه که از حد بینش و نگرش می گذرد و به حیطه ی رفتاری - و خصوصا رفتار فردی - سرایت کند، دارای تاثیرها و نمودهای عینی بر جامعه ی دینداران خواهد بود .

برای بررسی تاثیرهای اجتماعی اعتقاد به مهدویت، از منظر جامعه شناختی، لازم است در ابتدا به ابعاد گوناگون این تاثیرها اشاره شود .

ابعاد اجتماعی تاثیرهای اعتقاد به مهدویت، عمدتا، به سه گروه «دینی - اجتماعی » و «تربیتی - اجتماعی » و «سیاسی - اجتماعی » تقسیم می شود .
الف) تاثیر دینی - اجتماعی

تاثیر دینی - اجتماعی مهدویت، عمدتا، شامل رفتارهای دینی می گردد که به نحو جمعی صورت می پذیرد . به عنوان شاخص هایی از این بعد، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- گرامی داشت مراسم نیمه ی شعبان

نیمه ی شعبان، عید انتظار، عید نور، عید عدالت جهانی، عید اعلام نشاط، آگاهی، روشنی ضمیر، توجه به منتظران، و نمایش شادمانی ها و زوال تاریکی ها و امنیت و وحدت در جامعه ی جهانی اسلام است .
2- برگزاری ادعیه ی خاص حضرت

در حقیقت، دعا و توسل، دو نیاز آدمی و دو بال پرواز او برای فرار از دل مردگی حاکم بر فضای زندان دنیا هستند . همین امر، انسان را بر آن می دارد تا در پی دستیابی به عواملی باشد که او را در راه درک مفاهیم ادعیه و زیارت، یاری می رسانند . در یک کلمه باید گفت، ترتیب و فراز و نشیب دعا با نیازهای پیچیده ی روح انسانی، هماهنگ است .
3- توجه به اماکن ویژه ی حضرت

مسجد جمکران، در حال حاضر، میعادگاه میلیون ها انسان عاشق و علاقه مندی است که به شوق دیدار و توسل و ایجاد ارتباط در آن گرد هم می آیند تا با مقتدای خویش تجدید میثاق کنند .

امام مهدی (عج) به حسن جمکرانی فرموده اند: «به مردم بگو، به این مکان (مسجد مقدس جمکران) رغبت کنند و آن را عزیز دارند .» . این مکان مقدس، تحت توجهات خاصه ی حضرت بقیة الله الاعظم، ارواحنا فداه، قرار دارد .
4- صدقه دادن به قصد سلامتی امام عصر (عج)

صدقه دادن برای سلامتی حضرت، از جمله تکالیفی است که منتظران آن امام بزرگوار، در عصر غیبت بر عهده دارند . بدون شک، آن حضرت، بی نیاز از آن است که منتظران، برای سلامتی اش صدقه بدهند، ولی ابراز ارادت به آن بزرگوار و اعلام تبعیت از آن حضرت، نشانه ها و علایمی دارد که از آن جمله می توان علاقه به سلامتی حضرت اش را عنوان کرد .

از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که «هیچ بنده ای ایمان نیاورد، مگر آن که من، نزد او، از خودش محبوب تر باشم، و خاندان ام، از خاندان اش، نزد او محبوب تر باشند، و عترت من، نزد او، از عترت خودش محبوب تر باشند، و ذات من، از ذات خودش، نزد او محبوب تر باشد» (1) ، با این حساب، اگر برای سلامتی خود یا خانواده ی خودمان صدقه می دهیم، باید برای سلامتی کسی که از ما و خاندان مان عزیزتر است، صدقه بپردازیم .

مرحوم سید بن طاووس به فرزندش چنین سفارش می کند:

. . . پس در پیروی و وفاداری . . . نسبت به آن حضرت به گونه ای باش که خداوند و رسول او و پدران آن حضرت و خود او از تو می خواهند . حوائج آن بزرگوار را بر خواسته های خود مقدم بدار، هنگامی که نمازهای حاجت را به جای می آوری . صدقه دادن از سوی آن جناب را پیش از صدقه دادن از سوی خودت و عزیزان ات قرار بده . (2)

هدیه دادن ثواب اعمال مستحب به آن امام شریف، از دیگر مصادیق ابراز ارادت به آن حضرت است . در زندگی روزمره، هدیه و چشم روشنی، گذرگاهی برای اعلام دوستی و نیز رفع کدورت ها است . روایات فراوانی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این خصوص وارد شده است در روایت آمده است:

به هم دیگر هدیه بدهید تا رشته ی محبت تان استوار شود; زیرا، هدیه، محبت را بیفزاید و کینه و کدورت را از میان ببرد . (3)

هدیه کردن پاداش اعمال به امام عصر علیه السلام منحصر به ثواب نماز نیست، بلکه ثواب و پاداش هر عمل خیری را می توان مشمول این نکته قرار داد . مرحوم نوری طبرسی در النجم الثاقب، حج کردن به نیابت از سوی آن حضرت را مثال زده است و گفته، این کار، از قدیم، در میان شیعیان، امری مرسوم بوده است . (4)

هدیه ی پاداش اعمال نیک به ساحت قدسی حضرت مهدی علیه السلام امر پیچیده ای نیست و به مقدمات عریض و طویلی نیاز ندارد، بلکه همین که انسان نیت کند ثواب فلان عمل نیک، هدیه ای به امام عصر علیه السلام باشد، کفایت می کند .

هدیه دادن پاداش اعمال نیک به حضرت ولی عصر علیه السلام، قبولی و ازدیاد پاداش را به دنبال می آورد .
5- توجه به نظارت حضرت در شب های قدر بر کارنامه ی سالیانه ی افراد

شب قدر، همان شبی است که در تمام سال، شبی به خوبی و فضیلت آن نمی رسد و عمل در آن، بهتر از عمل در هزار ماه است . در آن شب، امور سال، مقدر می شود و ملائکه و روح - که اعظم ملائکه است - به اذن پروردگار، در آن شب به زمین نازل می شوند و به خدمت امام زمان علیه السلام مشرف می شوند و آن چه برای هر کس مقدر شده است، بر امام علیه السلام عرضه می دارند .
6- توسل های جمعی به حضرت

ما، در توسل ها که واژه ی «شفیع » را به کار می بریم، ابعاد فردی و شخصی و انسانی آن را در نظر می گیریم، اما هنگامی که واژه ی «منجی » و «موعود» را به کار می بریم، رسالت اجتماعی را در نظر می گیریم . «منجی » جمع و جامعه و روابط اجتماعی و . . . را نجات می دهد . چون در روابط اجتماعی، تعدی وجود دارد، استثمار و استعباد به وجود می آید و عده ای، برای همیشه، از حقوق انسانی محروم می شوند . در این جا «منجی » ، معنا دارد . رسالت اجتماعی این است که انسان های مستضعف را که نظام های اجتماعی، به دلایل مختلف، آنان را اسیر خود و خواسته های مادی شان کرده اند، برهاند . او، بندهای استعمار و . . . را پاره می کند و زمینه را برای رشد و استفاده از قابلیت های انسانی فراهم می کند .

در حدیث آمده است که «یملا الارض قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا» . قسط و عدل، واژه های اجتماعی اند، نه فردی . ایشان می آید تا جوامع را نجات بدهد و روابط قدرت را که نامتعادل است، تعادل بدهد و روابط ثروت را که نامتوازن است، موزون کند و روابط منزلت و حیثیت را که نامتوازن است، سر و سامان دهد .

از حقایق تاریخی و بیانات روایی و نظایر آن، استفاده می شود که حضرت حجة بن الحسن (عج) پیوسته، پناه بیچارگان اند و هرگاه شخصی درمانده شود و از ایشان استمداد کند، به فریادش خواهند رسید .

این مسئله، از دو جهت اهمیت دارد: یکی این که امام زمان (عج) پناه و فریاد رس همگان است و دیگر این که از وظایف شیعیان، این است که در شداید و گرفتاری ها، به آن حضرت توسل جویند تا آنان را از دشواری ها برهاند و مشکلات شان را چاره سازد .

بحث گسترده درباره ی این دو جهت و شرح حال نجات یافتگانی که در طول زمان غیبت به آن قدرت الهی رو آورده و از لطف اش بهره مند گشته اند، از حوصله ی این نوشتار خارج است، اما به اختصار، مطالبی را یادآور می شویم: