- انتظار توام با صبر;

پس از حملات ویرانگرانه و وحشیانه ی کافران مغول به ایران، و حاکمیت یافتن آنان بر جان و مال و ناموس مردم، شیعیان، نشانه های ظهور را نزدیک می دیدند . یاقوت حموی، مورخ معروف قرن هفتم می نویسد، در سال های نخست حمله ی مغول، در شهر کاشان - از کانون های عمده ی تشیع در ایران - مردم شهر، هر روز، هنگام سپیده دم، از دروازه خارج می شدند و اسب زین کرده ای را یدک می بردند تا حضرت مهدی (عج) در صورت ظهور بر آن اسب سوار شود . (9)

در زمان فرمانروایی سربداران نیز نظیر همین عمل در شهر سبزوار - که یکی از مراکز تشیع شمرده می شد - معمول بوده است و به طوری که میرخواند در روضة الصفا می نویسد: «هر بامداد و شب، به انتظار صاحب الزمان علیه السلام اسب کشیدندی .» .

حسام الدین محمد بن حسام کوهستانی که یک روستایی شاعر پیشه بود و دیرتر از عصر یاد شده می زیست و در حدود 875 ق درگذشت، منظومه ای به نام خورشید نامه، در مدح امیرمؤمنان علیه السلام و امام عصر علیه السلام تالیف کرده است . (10)
2- ادعای مهدویت;

برخی از ناآگاهان، با اطلاع از نارضایی عمومی جامعه و اعتقاد عموم شیعیان به ظهور امام زمان (عج)، ادعای مهدویت کردند تا با بسیج عمومی و غلیان احساسات پیروان خود، بساط ظلم و ستم را برچینند . برخی نیز اعتقادات و احساسات پاک مردم را ابزاری برای کسب قدرت خود کردند .

در سال 665 قمری، قیام بزرگ مردم فارس، تحت رهبری شیخ شرف الدین - که خود را مهدی خوانده بود - به وقوع پیوست که به شدت سرکوب شد . (11)

در سال 845 قمری، نیز قیام مشابهی در خوزستان ایجاد شد که در راس آن سید محمد مشعشع، از شیعیان افراطی (غالی)، قرار داشت . وی، خود را «مقدمه » ی ظهور امام غایب می خواند و پیشگویی می کرد که وی به زودی ظهور خواهد کرد و عدل و داد بر روی زمین برقرار خواهد شد . به گفته ی یکی از مورخان، حدود ده هزار نفر در زیر لوای او گرد آمدند و در محلی میان هویزه و شوشتر، علم عصیان را برافراشتند و امیران و فئودال های محلی را از میان بردند . قیام آنان موجب نگرانی امرای فارس گردید . از این رو لشکر فارس به قصد سرکوب وی آمد، اما از آن رو که پیروان مشعشع، «فدایی » او بودند و مرگ را بر زندگی ترجیح می دادند، مردانه پایداری کردند و لشکر فارس شکست خورد . (12)

گذشته از شیعیان امامیه و سرزمین ایران، نهضت های سیاسی - اجتماعی متعددی به دست شیعیان غیر امامیه و نیز اهل سنت، ضد دولت های وقت به وقوع پیوست که رهبران آن ها، داعیه ی مهدویت داشتند . این قیام ها، غالبا، از پایگاه اجتماعی نیرومند و حمایت های وسیع مردمی برخوردار شدند . در این جا به اختصار، به آن ها اشاره می شود:

1- عبدالله بن میمون (م 251)، از اعراب خوزستان بود . وی، به مقام «داعی » اسماعیلی نایل شد و از طرف امام مستور (امام زمان)، در خوزستان دعوت و تبلیغ می کرد . او، ناگزیر پنهان شد و نخست در بصره پناهگاهی جست و سپس به سلامیه (سوریه) گریخت و در آن جا به تبلیغ پرداخت و مبلغانی به اطراف گسیل کرد . آنان، به مردم می گفتند، به زودی، امام مستور (صاحب الزمان) - که مهدی موعود است - ظهور خواهد کرد .

2- در فاصله ی قرن های سوم و چهارم هجری، در سوریه (شامات)، داعیان اسماعیلی شایعاتی منتشر کردند که مهدی علیه السلام ظهور کرده و او همان عبیدالله، امام اسماعیلی است که نام اش تا آن اواخر، مستور بوده است . مسلم است که عبیدالله، خواست از قرمطیان در عراق و سوریه استفاده کرده، قدرت را در دست گیرد . وی، در سال 287 قمری در راس قیام سوریه قرار گرفت و پس از سرکوب قیام اش، همرزمان و همفکران خود را به دست سرنوشت سپرد و در میان لعنت و نفرین، در سال 289 قمری به مصر گریخت و از آن جا راهی مغرب (مراکش) شد .

مدت ها بود که در مغرب، وقایع سیاسی بسیار مهمی جریان داشت . در سال 282 قمری، از مرکز اسماعیلیه سلامیه (سوریه)، مبلغی جدی و بلیغ به نام ابو عبدالله شیعی - که اصلا از سرزمین یمن بود - بدان جا گسیل شده بود . وی، نخست، محتسب (حسابدار) بصره بود و پس از آن، به اسماعیلیه پیوسته بود . او، در تونس، از نارضایی بربرها از سیاست داخلی دودمان محلی اغالبه (184- 297 قمری) استفاده کرد . بربران، در 297 قمری قیام کردند و سلطنت اغالبه را سرنگون ساختند . عبدالله، در اوایل زمستان 298 قمری، در شهر رقاده، به سمت امامت و خلافت، اعلام شد و امیرالمؤمنین و «مهدی » نامیده شد .

3- در فاصله ی قرن های سوم و چهارم هجری ، رهبران قیام های قرمطی، یعنی حمدان قرمط و عبدان گویا، از طرف رییس پنهانی فرقه که «صاحب الظهور» نامیده می شده و محل اقامت اش مجهول بوده، عمل می کردند . پس از تاسیس دولت قرمطیان در بحرین (286 ق) - که مرکز آن شهر لحسا بوده - ، ابو سعید حسن الخبابی که گویا از طرف «صاحب الظهور» یا رییس مخفی فرقه ی به آن جا گسیل شده بود، در راس آن قرار گرفت . وی، عملا، در حکومت خویش کمال استقلال را داشت .

4- محمد بن عبدالله تومرت، معروف به مهدی اهرعی، مکنی به ابو عبیدالله - که اصل او از جبل السوس در انتهای مغرب (مراکش) بود - به سرزمین های شرقی سفر کرد و به عراق رفت و از ابو حامد محمد غزالی و دانشمندان دیگر دانش آموخت و به زهد و پرهیزگاری و تقوا شهرت یافت . سپس به مصر و شمال افریقا رفت و سرانجام در مغرب سکونت گزید و دولت بزرگی در اوایل قرن ششم تاسیس کرد که به دولت عبدالمؤمن شهرت یافت . (13)

5- عباس فاطمی، در اواخر سده ی هفتم هجری در مغرب ظهور کرد و خود را «مهدی » نامید و هواداران زیادی دور خود جمع کرد و کارش بالا گرفت و شهر مانس را تصرف کرد و بازار شهر را سوزاند و عاملان خود را به اطراف و اکناف فرستاد، لکن پیش از آن که دولتی تشکیل دهد، کشته شد و دعوی او پایان یافت . (14)

6- محمد مهدی سنوسی، در نیمه ی دوم قرن نوزدهم میلادی (سیزدهم هجری) در مغرب، ادعای مهدویت کرد . اصل او از جبل سوس بود . پدرش شیخ محمد در ناحیه ی جغبوب (جربوب)، نزدیک واخه سیوا اقامت داشت . علاوه بر آن جا - که مقر اصلی او بود - نزدیک به سیصد زاویه در بلاد مغرب دایر کرده بود که به نشر تعالیم او پرداختند . وی، پیش از وفات خود، اشاره کرده بود که مهدی منتظر، به زودی، ظهور خواهد کرد و شاید پسرش باشد و ظهور او در آخر قرن سیزدهم خواهد بود . مهدی، مردی خردمند و مقتدر و سخت کوش بود و از کرامات مشهور او خیمه ای جادویی بود که در جنگ ها همراه می برد و پیروان اش معتقد بودند که آن خیمه، هیچ گاه از ذخایر و آذوقه تهی نمی شود .

7- محمد احمد سودانی، معروف به مهدی سودانی (1848- 1885میلادی/1264- 1292 قمری)، از مهم ترین و معروف ترین مدعیان مهدویت بود . وی، از قبیله ی دناقله بود و در سودان به دنیا آمد . پدرش عبدالله نام داشت و به قایق سازی مشغول بود . محمد احمد، به تعلم علوم دینی پرداخت و مراتب طریقت را نیز گذراند و با نرم خویی و تیزهوشی و سخنوری خود و از همه مهم تر، زهد و تقوای خویش - که زبانزد همگان بود - مردم را به خود جذب کرد . او، به امر به معروف و نهی از منکر پرداخت و مردم را به رعایت موازین شرعی دعوت کرد . در سال 1881میلادی/1297 قمری که زمینه ی دعوت خود را مهیا دید، ادعای مهدویت کرد و خود را همان مهدی منتظر علیه السلام نامید . آن چه موجب دعوی محمد احمد گردید، به طور عمده، به این شرح است:

الف) انتظار اکثر مسلمانان و از آن جمله مردم سودان برای ظهور مهدی علیه السلام;

ب) اعتقاد شیوخ قبایل و فقهای سودان بر این که مهدی علیه السلام از میان آنان ظهور خواهد کرد . آنان، این عقیده را به روایاتی از اهل سنت مستند می کردند;

ج) دریافت مالیات سنگین از مردم سودان که همراه با فشار و آزار و توهین به مالیات دهندگان بود . از زنان و کودکان سودانی نیز، مالیات گرفته می شد . مردم سودان، سالانه، سه بار مالیات می پرداختند: یک بار برای فرماندار، و یک بار برای قاضی، و یک بار برای ماموران مالیات . کشاورزان، برای کشت گندم، استفاده از آب نیل و قایقرانی در نیل نیز مالیات می دادند و خانه های کسانی که در پرداخت این مالیات ها تاخیر می کردند، سوزانده می شد .

د) خرید و فروش مردم سودان به عنوان «برده » ، تجارت پر درامدی برای تجار سودانی بود . صدها هزار نفر از جوانان سودانی، به عنوان کارگر و خدمتگزار، به قیمت نازلی خریداری شده و با قیمت گزافی فروخته می شدند و به کارهای شاق و طاقت فرسا در سرزمین های دور دست می پرداختند . ماموران دولتی از برده فروشان، مالیات مطالبه می کردند . وقتی دعوت محمد احمد سودانی گسترش یافت، تجار ناراضی سودانی، دعوت او را لبیک گفته و در تقویت او کوشیدند . مهدی سودانی، چند بار با نیروهای مصری - انگلیسی جنگید و آنان را شکست داد و شهر خارطوم را به تصرف خود در آورد و دولت مستقلی تشکیل داد . مهدی سودانی، با قدرت تمام، به سازماندهی حکومت خود پرداخت و امور کشور را به سه بخش لشکری و مالی و قضایی تقسیم کرد و فرماندهی لشکر را به خلیفه ی خود، عبدالله تعایشی سپرد . او، از طریق اخذ زکات و فطریه و عشریه، کشور را اداره می کرد و در اجرای شریعت، سختگیر بود . او، پیش از مرگ در 21 ژؤئن 1885 میلادی، عبدالله تعایشی را به جانشینی خود برگزید و از همگان خواست تا با او بیعت کنند . (15)

8- در ایران نیز در سال 1265 قمری، یکی از شاگردان سید کاظم رشتی به نام سید علی محمد شیرازی، خود را نماینده و باب امام زمان علیه السلام دانست و پس از این که گروهی به او گرویدند، دعوی مهدویت کرد . علما، با ادعای پوچ او، مخالفت کردند . او، با فشار علما، در جلسه ی مناظره شرکت کرد، اما از پاسخ های اولیه در ماند و پس از آن که چوب مفصلی خورد، توبه کرد و آزاد شد، اما بار دیگر دعوت اش را ادامه داد و سپس دستگیر و در قلعه ی چهریق زندانی گردید . پیروان اش با حمایت سفرای روسیه و انگلستان، در گوشه و کنار کشور، شورش ضد دولتی به راه انداختند، اما این شورش ها، با هوشیاری و مقاومت مردم و همکاری قشون دولتی، سرکوب گردید و باب نیز اعدام شد . بدین ترتیب، دعوی باب که می رفت تا کشور را به هرج و مرج و دودستگی و نهایتا تجزیه بکشاند، در نطفه خفه گردید . (16)
3- ایجاد انقلاب های سیاسی در جوامع

نمونه ی بارز انقلاب هایی که با توجه و عنایت به بعد موعودگرایی رخ داده است، انقلاب اسلامی ایران است . به اعتقاد شیعه، ظهور حضرت مهدی (عج) و شکل گیری حکومت عدل جهانی، از یک اعتقاد صرف فراتر رفته و هویت شیعی را در طول تاریخ شکل داده است . در نگاه شیعه، حکومت جهانی آن حضرت (عج) تحقق بخش مدینه ی فاضله است .

تاثیر اندیشه ی مهدویت بر انقلاب اسلامی ایران، از چند حیطه قابل بررسی است:

1- علل موجبه ی حرکت انقلابی مردم مسلمان ایران .

2- علل و رمز موفقیت و پیروزی انقلاب اسلامی .

3- علل تداوم و استمرار انقلاب اسلامی .
علل موجبه ی انقلاب اسلامی

یکی از عوامل مهم شروع حرکت انقلابی مردم مسلمان ایران، بی تردید، تفکر انقلابی شیعه است که مبتنی بر اصول اعتقادی برگرفته از اندیشه ی دینی، به طور عام، و اندیشه ی مهدویت، به طور خاص است .

از مهم ترین این اصول، نفی ظلم و ستم و نفی سبیل و سلطه ی کفار و نفی حاکمیت غیر الهی و حق مشارکت و حضور مردم و حق نظارت و احساس مسئولیت است .

بر همین اساس، بیش تر فقهای بزرگوار شیعه، از جمله امام خمینی، در دوره ی غیبت، تشکیل حکومت اسلامی را واجب می دانند و بر این باورند که اگر یکی از فقهاء، تشکیل حکومت داد، بر دیگران واجب است تا از او پیروی کنند و اگر تشکیل حکومت اسلامی به جز از راه قیام و اقدام دسته جمعی امکان پذیر نباشد، همگان، باید بدین مهم اقدام کنند و در صورتی که تشکیل حکومت ممکن نباشد، باز هم باید به اندازه ی توان، احکام اسلامی را اجرا کنند . (17)
علل پیروزی و موفقیت انقلاب اسلامی

به اعتقاد اندیشه مندان و تحلیل گران سیاسی، ایمان و اعتقادات دینی مردم ایران و رهبری انقلاب، از جمله عوامل مهم و مؤثر موفقیت و پیروزی انقلاب اسلامی در ایران است . رابرت گراهام، در این زمینه گوید:

تغییرات انقلاب در ایران تحقق پیدا نمی کند، مگر آن که جامعه ی مذهبی و مرجعیت، از آن پشتیبانی کند . قیام پانزدهم خرداد، به سبب بازداشت آیة الله [ امام ] خمینی، و قیام 1357 مردم ایران به سبب توهین روزنامه ی اطلاعات به روحانیت و امام خمینی، و با انگیزه ی مذهبی و دفاع از رهبری دینی، به وقوع پیوست (18)

آقای فردهالید، در بررسی عوامل پیروزی انقلاب اسلامی چنین گوید: «نخستین جنبه ی انقلاب اسلامی، خصیصه ی مذهبی بودن آن است . . .» . (19)

اندیشه ی مهدویت و اعتقاد به ظهور منجی، به عنوان یک مکتب انتظار فلسفی - سیاسی، خود را نشان داده است; زیرا، انتظار، به حالت کسی گفته می شود که از وضع موجود ناراضی و برای ایجاد وضع بهتر تلاش می کند . از این رو، انتظار، مرکب از دو عنصر سلبی و ایجابی است . عنصر سلبی، همان نارضایتی از وضع موجود و تلاش به منظور از بین بردن آن و ترک هر گونه همکاری با عوامل ظلم و فساد است .

عنصر ایجابی، خودسازی فردی و مادی و معنوی برای شکل گرفتن حکومت واحد جهانی امام زمان (عج) (20) است .

انقلاب اسلامی، با اعتقاد مردم شیعه ی ایران به پیروی از رهبری امام خمینی (ره) به عنوان نایب امام زمان (عج) و وجوب اطاعت و پیروی از ایشان به پیروزی رسید و هدف اش از بین بردن عوامل ظلم و فساد و تشکیل حکومت اسلامی و زمینه سازی برای تشکیل حکومت واحد جهانی امام زمان (عج) است .
علل تداوم و استمرار انقلاب

مردم متدین ایران، انقلاب اسلامی را زمینه ساز ظهور امام زمان علیه السلام و مقدمه ای برای انقلاب اصلی امام عصر (عج) می دانند . با تفحص در کتاب صحیفه ی نور، سخنان ارزنده ای از حضرت امام خمینی قدس سره، بنیانگذار جمهوری اسلامی، درباره ی انتظار حضرت بقیة الله (عج) به چشم می خورد که دلالت بر این می کند که این مرد بزرگ زمان، خود را به عنوان یک خدمتگزار و سرباز امام زمان (عج) در عصر انتظار معرفی کرده و هدف انقلاب اسلامی را زمینه سازی برای ظهور آن حضرت می داند; زیرا، هدف از تشکیل حکومت اسلامی، گسترش اهداف دین برای رسیدن به حکومت واحد جهانی بوده است .

حضرت امام (ره) می فرمایند: (21)

از خداوند تعالی، مسئلت می کنم که ظهور حضرت ولی عصر، سلام الله علیه، را نزدیک فرماید و چشم های ما را به جمال مقدس اش روشن فرماید . ما، همه، انتظار فرج را داریم و باید در این انتظار خدمت کنیم . انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و ما باید تلاش کنیم تا قدرت اسلام، در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور حضرت ولی عصر علیه السلام ان شاءالله، تهیه بشود .

در اندیشه ی مهدویت، لازمه ی انتظار، ایجاد زمینه ی ظهور و انجام دادن اصلاحات سیاسی و اجتماعی و آماده کردن جامعه برای پذیرش انقلاب جهانی امام مهدی (عج) و تحولات اساسی است .
نکته ی آخر

در بررسی بیش تر انقلاب ها، به این نتیجه می رسیم که تاثیرهای سیاسی و فرهنگی و اجتماعی آن ها بر مجموعه ی جامعه، به عنوان یک کل، اثر می گذارد و این همان، اثری است که در ابتدای بحث، به عنوان «تاثیرهای غیر مستقیم مهدویت بر جامعه » ، از آن نام برده شد . به عبارت دیگر، شاخص های سیاسی که از تفکر مهدویت ناشی می گردد، هم از بازتاب مستقیم اعتقاد به مهدویت متاثر می گردد و هم از بازتاب های غیر مستقیم آن .

پی نوشت ها:

1) سید محمد تقی اصفهانی، مکیال المکارم، ترجمه، ج 2، ص 297 .

2) همان ص 288، و النجم الثاقب، ص 773 .

3) نهج الفصاحة، سخن 1189 .

4) النجم الثاقب، ترجمه، ص 774 .

5) بحار الانوار جلد 102، صفحه 84 .

6) مفاتیح الجنان . زیارت حضرت صاحب الامر (عج .)

7) بحار الانوار جلد 102 صفحه 93 .

8) برگرفته از سخنرانی دکتر کوثری، از طریق سایت . WWW.monjee.com

9) برگرفته از مقاله ی نقش انتظار ظهور امام مهدی علیه السلام در نهضت سیاسی - اجتماعی اسلامی - محمد حسن رجبی، به نقل از: ای پ پطروشفسکی، نهضت سربداران خراسان، ترجمه ی کریم کشاورز تهران، پیام، چاپ سوم، 1351، ص 15 و 16 .

10) همان، ص 16 .

11) همان. اسلام در ایران، ترجمه ی کریم کشاورز، تهران، پیام، چاپ چهارم، 1354، ص 373 .

12) همان، ص 380 و 381، و نیز رجوع شود به کتاب مشعشعیان، نوشته ی احمد کسروی .

13) جرجی زیدان، مشاهیر الشرق فی القرن التاسع عشر، جزء اول، ص 61- 63 .

14) جرجی زیدان، مشاهیر الشرق فی القرن التاسع عشر، جزء اول، ص 61- 63 .

15) برای اطلاع بیشتر از شرح حال مهدی سودانی رجوع شود به منبع فوق، ص 61- 115، تاریخ سودان .

16) برای اطلاع از دعاوی باب، رجوع شود به فتنه ی باب، نوشته ی اعتضاد السلطنه که کمی پس از رفع آن فتنه نوشته است .

17) کتاب البیع، امام خمینی، ج 2/466- 465، اسماعیلیان، قم .

18) گذری بر رویدادهای معاصر ایران و پیدایش انقلاب اسلامی، مهرعلی لطفی، انتشارات پرهیزگار، قم، 1379، ص 162 .

19) همان، ص 157 .

20) همان، ص 64 و 62 .

21) صحیفه نور، ج 7، ص 255، 12/4/58 .