7. اخلاق و روحیات ناپسند
دنیازدگی و رفاهطلبی
از آفات بزرگی که معمولاً دامنگیر رجال سیاست می‌شود، دنیازدگی و فریفتگی به زرق و برق دنیاست. امام علی(ع) با دنیا اینگونه سخن می‌گوید:
ای دنیا! از من دور شو. مهار تو را بر پشتت نهادم و از چنگالت رهایی یافتم، و از دامهای تو رسته و از لغزشگاههای تو دوری گزیدهام. کجایند بزرگانی که به بازیچههای خود فریبشان دادی؟ و کجایند امتهایی که با زر و زیورت آنان را فریفتی؟ که اکنون در گورها گرفتارند و در درون لحد پنهان!، ای دنیا! به خدا سوگند، اگر شخصی دیدنی بودی و قالبی حس کردنی داشتی، حدود خدا را بر تو جاری میکردم، به جهت بندگانی که آنان را با آرزوهایت فریفتی، و ملتهایی که به خاک هلاک افکندی، و قدرتمندانی که تسلیم نابودی کردی و هدف انواع بلاها قرار دادی که دیگر نه راه پس دارند و نه راه پیش. اما هیهات، کسی که در لغزشگاههای تو قدم بگذارد سقوط خواهد کرد و کسی که بر امواج تو سوار گردد غرق می‌شود. اما کسی که از دامهای تو رست پیروز می‌شود و آن کس که از تو به سلامت بگذرد نگران تنگی جایگاهش (در قبر) نیست؛ زیرا دنیا در پیش او چونان روزی است که گذشت. از برابر دیدگانم دور شو. سوگند به خدا، رام تو نمیگردم تا خوارم سازی، و مهارم را به دست تو نمیسپارم تا هر کجا که خواهی مرا بکشانی... .
سیاستهای اقتصادی خلفای نخستین در تدوین دیوان و اختلاف پرداختهای توجیهناپذیر و بهدست آوردن غنایم فراوان در جریان فتوحات و عواملی دیگر، موجب دنیازدگی زمامداران و مردم شد. نمونه آن، سعید بن العاص اموی بود که در دوران امارتش بر کوفه گفت: «ان السواد بستان لقریش و بنیأمیة». این سخن مورد اعتراض مالک اشتر و کوفیان قرار گرفت.
یکی از آثار طبیعی رسیدن به قدرت و حکومت، تمکّن مالی است. هرکس به امکانات زیاد دسترسی پیدا کند، روح رفاه طلبی و تجمل گرایی در او زنده می‌شود؛ گرچه در گذشته حتی با آن مخالف بوده باشد.
پیدا شدن روح رفاهزدگی و تجملگرایی مانع بسیاری از خدماتی است که مدیران جامعه میتوانند برای تودههای مردم انجام دهند. این رفاه زدگی در زوایای مختلف زندگی از قبیل خرید خانه، اتومبیل، برپایی مهمانیهای آنچنانی بروز میکند که با پارسایی و سادهزیستی، که از زمامداران باید انتظار داشت، منافات دارد.
امام علی(ع) از خرید خانه هشتاد دیناری توسط قاضی شهر کوفه (شریح) انتقاد میکند و او را از این که خانه را از غیر مال حلال تهیه کرده باشد، برحذر میدارد. همچنین وقتی خانه مجلل و بزرگ یکی از کارگزاران حکومتی را مشاهده کرد، فرمود:
سکههای طلا و نقره سربرآوردند و خود را آشکار ساختند. همانا این ساختمان مجلل و با شکوه توانگری تو را میرساند.
امام علی(ع) الگوی تمام عیار پارسایان و پیشوای همه رهبران تاریخ بشر، هنگام ورود به خزانه بیتالمال بصره، وقتی نگاهش به طلاها و نقرهها افتاد با بی اعتنایی فرمود:
یا صَفْراءُ و یا بَیضاءُ غُرّی غیری، المالُ یَعْسوبُ الظَلَمة و أنا یعسوب المؤمنین.
ای سیمها و زرها غیر مرا فریب دهید، مال نگهدارنده ظالمان است و من نگهدارنده مؤمنان هستم.
همو زمانی رفتن عثمان بن حنیف والی بصره را به مجلسی که فقرا در آن حضور نداشتند، دور از شأن والی خود بیان کرد و فرمود:
ای عثمان بن حنیف! من نفس خود را با تقوا ریاضت دادهام، تا در قیامت در امان و ثابت قدم باشد. من اگر میخواستم، میتوانستم از عسل پاکیزه و مغز گندم و بافتههای ابریشم برای خود غذا و لباس تهیه کنم؛ اما هیهات که هوای نفس بر من چیره شود... درحالی که در حجاز یا یمامه کسی باشد که به قرص نانی نرسد یا شکمی سیر نخورد...
بدینترتیب رفاهزدگی زمامداران و رهبران یکی از عوامل آسیب پذیری نظام سیاسی و نیز سبب از بین رفتن اقتدار شخصیت آنان است.
قدرتطلبی
یکی از پدیدههای شوم اخلاقی در قاموس سیاست و سیاستمداران، قدرتطلبی است. قدرت و حکومت چیزی است که افراد غیرمهذب، حریصانه به دنبال آنند و کمال مطلوب خود را در آن میجویند؛ غافل از آنکه قدرت، نعمتی زوالپذیر و از خطرناکترین نعمتهاست. امام علی(ع) میفرماید:
همنشین قدرت و سلطنت سلطان و حاکم، شیر سواری را ماند که دیگران غبطه او را میخورند، ولی خود می‌داند که در چه جایگاه خطرناکی است.
امیرالمؤمنین(ع) فلسفه مبارزات سیاسی و نظامی خود را چنین بیان میکند:
خداوندا! تو خود میدانی که جنگ و درگیری ما برای به دست آوردن قدرت و حکومت و ثروت دنیا نیست، بلکه میخواهیم نشانههای از میان رفته دینت را باز گردانیم، و در سرزمینهای تو اصلاحات انجام دهیم، تا بندگان ستم دیدهات در امن و امان زندگی کنند، و قوانین و مقررات فراموش شده دینت دو باره اجرا گردد.
در جای دیگر راجع به حق مسلم خویش و سزاوارتر بودنش به حاکمیت اسلامی سخن می‌گوید، ولی یادآوری میکند تا زمانی که اوضاع مسلمانان روبهراه باشد و جز بر من، بر دیگری ستم نشود، برای رضای خدا سکوت خواهم کرد. همچنین در نامهای به مردم مصر این مطلب را یادآوری میکند:
وقتی دیدم دین محمد (ص) از بین میرود، برخاستم و حکومت را پذیرفتم ... تا آنجا که دیدم گروهی از اسلام بازگشته و میخواهند دین محمد(ص) را نابود سازند؛ پس ترسیدم که اگر اسلام و طرفدارانش را یاری نکنم، رخنهای در آن بینم یا شاهد نابودی آن باشم که مصیبت آن بر من سختتر از رها کردن حکومت بر شماست.
پس به دست گرفتن قدرت اگر با انگیزه خدمت به مردم و رشد جامعه باشد، پسندیده است؛ اما فی نفسه قدرتطلبی امری ناپسند و موجب آفات فراوان برای حاکم و جامعه است.
زراندوزی
انباشتن ثروت ـ بهویژه برای رجال سیاسی ـ آفت است. فریاد ابوذر غفاری در مدینه از زراندوزیهای عثمان و اطرافیان، گرچه او را به تبعید و مرگ در غربت (ربذه) کشاند،49 اما فریادهای او همچنان در گوش تاریخ طنینانداز است. امام علی(ع) به ابوذر فرمود:
ای ابوذر! تو برای خدا به خشم آمدی و به او امیدوار باش. این مردم [حاکم و اطرافیانش] برای دنیای خود از تو ترسیدند، و تو بر دین خویش از آنان... ای ابوذر! اگر تو هم دنیای آنان را پذیرفته بودی، تو را دوست میداشتند و اگر سهمی از آنان برمیگرفتی، دست از تو برمیداشتند و چون دیگران در امان بودی.50
حضرت علی(ع) به قُدامَة بن عِجْلان، یکی از کارگزاران خود در کَسْکَر، که دارایی خزانه را ربوده و به سوی حجاز گریخته بود، نوشت:
تصور نکنی که مال کسکر برای تو مباح است؛ آن گونه که از پدر و مادرت به ارث برده باشی.
گزارش مهمی به روایت ذهل بن حارث در این زمینه آمده است. او می‌گوید: مصقله مرا به محل اقامت خود فراخواند و غذایی آماده ساخت و خوردیم. سپس گفت: به خدا سوگند، امیرمؤمنان این ثروتها را از من میخواهد و من برآن توانایی ندارم. ذهل می‌گوید که به او گفتم: اگر مایلی یک هفته دستور را به اجرا نگذار تا ثروتها را گردآوری کنی. گفت: به خدا سوگند، نمیخواهم آن را بر خویشاوندانم تحمیل کنم یا از کسی درخواست کنم. به خدا قسم، اگر پسر هند یا پسر عفّان، آن ثروت را مطالبه می‌کردند، آن را برای من میگذاشتند. ندیدی که چگونه در حکومت عثمان، اشعث بن قیس، صدهزاردرهم از مالیات آذربایجان را هر ساله خرج میهمانی میکرد؟ ذهل می‌گوید که به او گفتم: این مرد [علی بن ابیطالب] بدین رأی معتقد نیست و چیزی را به تو نخواهد بخشید. یک شب از این گفتوگو نگذشت که مصقله به معاویه پیوست.
سیره امام علی(ع) نیز بر عدم زراندوزی او گواهی می‌دهد تا آنجا که درباره خود می‌گوید:
از دنیای شما تنها به دو جامه کهنه و دو قرص نان کفایت کردم؛ و گرچه شما توان زندگی علیگونه را ندارید، ولی با تلاش و پاکدامنی و درستی مرا یاری رسانید.
امتیازخواهی
یکی از نقاط ضعف رهبران و زمامداران جوامع، امتیاز خواهی برای خود و نزدیکانشان است. امام علی(ع) مالک اشتر را از امتیاز خواهی برحذر میدارد:
ای مالک! مبادا در آنچه همه مردم مساویاند، امتیازی برای خود در نظر بگیری... زیرا بهزودی پردهها کنار میرود و انتقام ستمدیدگان را از تو باز میستانند... .
عثمان در شش سال دوم خلافتش در کار رعیت سستی کرد و خویشان و بستگان نزدیک خود را به امارت و ولایت نشانید. خمس غنایم مصر و افریقا را تیول مروان ساخت، اموال بیتالمال را میان بنیامیه تقسیم کرد و بیمهابا در مقابل مردم گفت: ابوبکر و عمر سهم خودشان را نیز برنمیداشتند، اما من آن را برمیدارم و میان خویشاوندانم پخش میکنم.55 او جمعی از صحابه را، که عمار نیز جزو آنان بود،
فراخواند و به آنان گفت: از شما سؤالی میپرسم و پاسخ آن را به راستی و صدق میخواهم؛ شما را به خدا! آیا پیامبر(ص) قریش را بر دیگران، و بنیهاشم را بر سایر قریش ترجیح نمیداد و مقدم نمیداشت؟ آن جماعت با سکوتشان جواب دادند. آنگاه عثمان بی پروا گفت: اگر کلیدهای بهشت در دستم بود، به بنیامیه میبخشیدم تا داخل آن شوند.
درباره امتیاز ندادن حضرت علی(ع) به هیچکس، حتی به خواهر و برادر خویش، نقل شده است که روزی خواهرش امهانی خدمتش رسید. حضرت به وی بیست درهم بخشید. امهانی از برده آزادشدهاش پرسید: امیرمؤمنان! چهقدر به تو داد؟ گفت: بیستدرهم. امهانی بازگشت. حضرت علی(ع) به وی فرمود: بازگرد؛ خداوند تو را رحمت کند. ما در کتاب خداوند، برتریای برای اسماعیل بر اسحاق نیافتیم.
شکمبارگی
بسیاری از زمامداران و رهبران جوامع پس از رسیدن به پست و مقام به شکمبارگی مبتلا میشوند و از انواع غذاها و نعمتها بهرهمند میگردند. امام علی(ع) در انتقاد از شکمبارگی خلیفه سوم و اطرافیانش فرمود:
تا آنکه سومی [عثمان] به خلافت رسید، دو پهلویش از پرخوری باد کرده و همواره بین آشپزخانه و آبریزگاه در حرکت بود. خویشان پدری او از بنی امیه بهپاخاستند و به همراه او بیت المال را خوردند و بر باد دادند؛ چون شتر گرسنهای که به جان گیاه بهاری افتد. عثمان آنقدر اسراف کرد که ریسمان بافته او باز شد، و اَعمال او مردم را برانگیخت، و شکمبارگی نابودش ساخت.
رشوهپذیری
یکی از شومترین پدیدههایی که در دستگاههای اجرایی و نظامهای سیاسی نفوذ میکند، رشوه خواری است. امام علی(ع) حلوای زعفرانی اشعث بن قیس را که با عنوان فریبنده هدیه، آن هم شبانه به در خانه امام علی(ع) برده بود، به معجونی از آب دهان مار سمّی، یا قی کرده آن تشبیه میکند و میفرماید:
به او گفتم: زنان بچه مرده بر تو بگریند! آیا از راه دین وارد شدی که مرا بفریبی؟ یا عقلت آشفته شده است؟! به خدا قسم، اگر هفت اقلیم و آنچه را در آن است به من دهند که در نافرمانی خدا، پوست جوی از دهان مورچهای بگیرم، نخواهم گرفت... پناه بر خدا از خواب آلودگی عقلها و لغزشهای زشت.
در جریان شورش برضد عثمان، تنها کسانی از عثمان دفاع می‌کردند که منافع خویش را در خطر میدیدند. علت اصلی دفاع آنان پولهای فراوانی بود که عثمان به ایشان داده بود. زید بن ثابت در روز محاصره چنان از او دفاع میکرد که مردم گفتند: ای زید! عثمان شکم تو را از دارایی بیوهزنان پر کرده است؛ لذا باید از او دفاع کنی.
از آن حضرت در این خصوص چنین روایت شده است:
اِنْ أَخَذَ هَدِیةً کَانَ غَلُولاً، وَ اِنْ أَخَذَ رُشْوَةً فَهُوَ مُشْرِکٌ
اگر زمامدار، هدیه بپذیرد، خیانتکار است و اگر رشوه قبول کند، مشرک است.
ممکن است کسانی برای پذیرفتن هدیه محمل درست کنند، اما امام به صراحت از پذیرفتن هر چیزی حتی به عنوان هدیه امتناع ورزیدند. بدیهی است که هدیهدهنده، هدایای خود را به دلیل منصبی که والی یا کارگزار حکومتی دارد، به وی تقدیم میکند و اگر در آن منصب نمیبود هدیهای نیز در کار نبود.
آسیبهای دیگری درباره زمامداران و کارگزاران در نهجالبلاغه مطرح شده، که عبارتاند از:
الف) انحراف فکری؛
ب) قانونگریزی،
ج) بیخبری و ناآگاهی؛
د) ابتلا به رذائل اخلاقی؛
ه ) جناحبندیهای سیاسی؛
و) مردمگریزی؛
ز) بازداشتن مردم از حقوق مسلم آنان و باطلگرایی؛
ح) پذیرش مسؤولیت بدون شایستگی؛
ط) افراط و تفریط در کارها؛
ی) خشونت و خونریزی؛
ک) هواپرستی؛
ل) تزویر و دروغگویی؛
م) گناه ومعصیت خداوند؛
ن) عملکرد نادرست اطرافیان؛
س) گفتار بدون عمل؛
ع) نفاق و دورویی؛
ف) لجاجت و ستیزهجویی؛
ص) نداشتن استقلال رأی و وابستگی به افراد ناصالح؛
ق) بخل؛
ر) تنگنظری؛
ش) جهل و نادانی؛
ت) تملقپذیری.
روشهای مقابله با آسیبها
از آنچه گذشت بهدست میآید که آسیبهای زمامداران به نظام، یا ناشی از روحیات و اخلاق ناپسند آنان است، یا به سبب عملکرد نادرستشان، که در هر دو صورت میتوان بتغییر در روحیه و ایجاد توانایی مدیریتی قوی برای آنان، از این قبیل آسیبها جلوگیری کرد. برخی از راههای مقابله با این آسیبها عبارتاند از:
1. خود سازی (تقوا و پرهیزگاری)
پرهیزگاری، از جمله اصول حاکم بر تمام رفتارهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فردی یک مسلمان متعهد است. امیرمؤمنان(ع) تقوا را سردسته اخلاق معرفی میکند83 و در نامهای به والی مصر (محمد بن ابیبکر) آن را عامل سعادت دنیا و آخرت برشمرد و در جای دیگر مشکلگشای مسائل سیاسی و اجتماعی مسلمانان می‌داند.
اگر زمامداران مسلمان روح خود را به زینت تقوا بیارایند، امکان ندارد که از سرِ علم و عمد آسیبی به نظام اسلامی برسانند؛ بلکه به حکم تقوای سیاسی، زمینه رشد و تعالی آن را نیز فراهم میکنند.
بیتردید بزرگترین مسؤولیت علم اخلاق، راهنمایی انسان به سوی کمالات انسانی و انسانهای وارسته از خود رسته و به خدا پیوسته است. تمام پیشرفتهای انسان ـ حتی پیشرفتهای علمی و صنعتی ـ اگر با تهذیب نفس و خودسازی همراه نباشد، مانند کاخ مجللی است که بر قله کوه آتشفشان بنا گردد. امام علی(ع) میفرماید:
گیرم که اصلاً ثواب و عقابی در کار نباشد، چرا در کسب مکارم اخلاق کوتاهی میکنید؟!
اگر جامعهای بخواهد به صلاح و سداد برسد و روی عافیت و پیشرفت را ببیند، زمامداران آن باید خود را به صلاح و سداد بیارایند و از خلاف و فساد و رذایل اخلاقی چشم بپوشند. امام علی(ع) در همه جای نهجالبلاغه درباره رذایل اخلاقی سخن گفته و زمامداران و عامه مسلمانان را از آن برحذر داشتهاست و حتی به مالک اشتر فرمان می‌دهد با کسانی که در رذایلی همچون بخل، حرص و ترس غنودهاند، مشورت نکند:
ای مالک! بخیل را در مشورت خویش دخالت مده که تو را از نیکوکاری بازمیدارد و از تنگدستی میترساند. با ترسو نیز مشورت نکن، که در انجام دادن کارها روحیه تو را سست میکند. با آزمند و حریص نیز به رایزنی منشین، که افزون خواهی ستمکارانه را در نگاهت میآراید؛ زیرا بخل و ترس و حرص، غرایز گوناگونی هستند که ریشه در بدگمانی به خدای بزرگ دارند.
از موارد فوق و دیگر تعابیر در نهج البلاغه بهدست میآید که زمامداران باید دارای این خصوصیات و صفات باشند: همراه بودن با مردم، حقگویی، تعهد، سعی و تلاش، عدالت، امانت، انصاف در برابر مردم، قاطعیت، دور بودن از خودبینی و خودپسندی و منتگذاردن برای انجام کار و... .
2. نظارت
یکی از راههای مقابله با بروز آسیبهای ناشی از زمامداران، نظارت همه جانبه است؛ از جمله:
الف) حسابرسی از کارگزاران؛
ب) نظارت بر چگونگی تقسیم بیت المال؛
ج) مراقبت از غارت بیت المال؛
د) نظارت بر گفتار کارگزاران؛
ه ) نظارت بر مکاتبات کارگزاران؛
و) نظارت بر مهمانیهای کارگزاران؛
ز) نظارت بر رفتار کارگزاران با مخالفان؛
ح) نظارت بر رفت و آمد کارگزاران و شهروندان؛
ط) نظارت و دقت در گزینش کارگزاران.
طبیعی است که این گونه نظارتهای فراگیر و پیگیریهای متعاقبِ آن بر تخلفهای کارگزاران و زمامداران، آسیبهای وارد آمده را کاهش خواهد داد.
3. عدالتخواهی و ظلمستیزی
عدالتخواهی و انعطافناپذیری حضرت زبانزد بود. گاهی اصحابش میآمدند و از ایشان میخواستند مقداری انعطاف داشته باشند. حضرت میفرمود:
از من میخواهید که پیروزی و موفقیت در سیاست را به قیمت ستمگری و پایمال کردن حق مردم ضعیف به دست آورم؟ به خدا قسم تا شبی و روزی در دنیا هست، تا ستاره در آسمان در حرکت است، چنین چیزی عملی نیست.
موارد دیگری از روشهای مقابله
با مراجعه به کلام علی(ع) در نهجالبلاغه میتوان موارد زیر را نیز از روشهای مقابله بآسیبرسانی زمامداران به حکومت دینی داشت که تجزیه و تحلیل هرکدام از آن نیازمند مجالی دیگر است.
الف) پیروی از الگوهای ارزشمند (پیامبران و ائمه معصوم)؛
ب) تقویت روح مذهبی (اسلامگرایی)؛
ج) حقطلبی و باطلستیزی؛
د) پارسایی و سادهزیستی؛
ه ) یاد مرگ و قیامت و آمادگی برای آن؛
و) همسطح قراردادن زندگی خود با طبقات پایین یا متوسط جامعه،
ز) پرهیز از دنیازدگی؛
ح) پرهیز از خودکامگی؛
ط) پرهیز از اختلاف و گذشت از حق خویش؛
ی) پردهپوشی نسبت به عیوب مردم؛
ک) اطلاعرسانی صحیح و به موقع به مردم؛
ل) رعایت حال مردم (با تخفیف در مالیاتها) در بحرانهای اقتصادی؛
م) رعایت حقوق متقابل زمامداران و مردم؛
ن) تشویق نیکوکاران؛
س) تنبیه خلافکاران؛
ع) سختگیری با خائنان و عفو خطاکاران؛
ف) انتخاب همکاران صالح؛
ص) پرهیز از خونریزی؛
ق) اهمیت دادن به وظایف قانونی؛
ر) اصلاحطلبی صحیح در امور؛
ش) امر به معروف و نهی از منکر؛
ت) برطرف نمودن مشکلات اقتصادی کارکنان دولت؛
ث) استفاده از نیروهای صالح و آزمایش شده؛
خ) مشورت در انتخاب همکاران و معاونان.1
(1 احمد رهنمایى، آسیبشناسى فرهنگى، مجله معرفت، ش 30، 1378، ص 26)
(2 محمدباقر صدر، سنتهاى تاریخ در قرآن، ص 152)
(3- محمدتقى مصباح، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، سازمان تبلیغات اسلامى، 1368، ص 145- 148)
فصل پنجم :
فقر
در لغت ، فقیر، به معنی مسکین و بی‌چیز وغنی، مأخوذ از تازی و به معنی توانگر و مالدار آمده است . در نهج البلاغه از انواع مختلف و معانی گوناکون فقر سخن به میان رفته است که می توان به فقر اقتصادی، فقر مادی، فقر روحی، فقر علم و آگاهی، فقر ایدئولوژیکی فقر فرهنگی و... اشاره ای داشت که به چند نمونه آن اشاره خواهیم داشت.
سیره پیامبر و على(ع) و جمعى از بزرگان صحابه نیز بیشتر برگزیدن فقر و ترک تجمّلات دنیا بود، در حالى که در سیاستهاى کشورى و رعایت مصالح اجتماعى با اهل دنیا همکارى کرده و از جامعه و مردم کنارهگیرى نداشتند.
امام برای درمان فقر راه های مختلفی را عنوان می کند، راه های که عمدتا منشا از درون آدمی دارد. عدم وجود تقوا، ایمان، اخلاق و معنویت و وجود غرور، حسادت و مسایلی از این دست را باعث بروز فقر می داند و با برطرف شدن آنها ، فقر نیز درمان می یابد.
امام علی علیه السلام زمینه ساز و علت بروز فقر را مسایلی چون ؛ شرایط حاکم بر اجتماع، زمامداران زراندوز ، خود را به فقیری زدن ، چپاول معاش فقیر، ولخرجی ، حکت خداوند، تصمیم های بد و فخر فروشی می داند . برای از بین رفتن فقر نیز راه های ویژه ای را بر شمرده و به مردم توصیه می کند.
در مکتب امام على علیه السلام، همه افراد بشر حق دارند از یک زندگى انسانى بهرهمند باشند. این که دیده مىشود گروهى در ناز و نعمتند، و گروهى دیگر با فقر دست بگریبان، یا بخاطر اینست که ثروتمندان به وظیفه خود عمل نمىکنند، و یا بجهت اینست که فقرا، وظیفه انسانى خود را در تحصیل یک زندگى آبرومندانه انجام نمىدهند و یا به این علت است که زمامداران مردم شایستهاى نیستند و در تدبیر اداره امور و طرح پروژههاى صحیح و بر قرارى عدالت اجتماعى عاجزند. در هر صورت اگر در جامعه اسلامى افرادى پیدا شدند که از زندگى انسانى بى بهره بودند، در مکتب امام علیه السلام تأمین زندگى تنها بعهده حکومت اسلامى است چنانکه آن حضرت در فرمان تاریخیش به مالک اشتر تأکید مىکند. امام علیه السلام نه تنها حق بهرهمندى از یک زندگى انسانى را براى همه افراد جامعه طبق این فرمان ضرورى مىداند، بلکه این حق را شخصا حتى براى غیر مسلمین نیز در دوران حکومت چند سالهاش پیاده فرموده است. سیری در زندگانی و سخنان امام علیه السلام نشان مىدهد که، دنیاى بشریت پیش از آنکه در فکر افراد بى نوا و درمانده بیافتد و زندگیشان را از راه آبرومندى تأمین نماید، در مکتب علوى این گروه داراى زندگى انسانى بودهاند.
امام فقر را مرگی بزرگ می‌داند " فقر ، مرگ بزرگ است . "
این که از فقرو تنگدستى به نوعى مردن تشبیه شده است، به دلیل آن است که شخص بىچیز، از خواستهها و مقاصدى که سرمایه زندگى مادى است بریده و به خاطر از دست دادن آنها غمگین است. و اما این که بزرگتر است، چون در طول زندگى شخص تنگدست، غمها و سختیهاى تنگدستى پیاپى مىرسد، امّا غم مردن یکباره است. "
امام علیه السلام از زاویه دیگری نیز به مسئله فقر نگاه می کند . خداوند چنان که بندگان خود را با مبتلا ساختن به فقر و نیازمندى و گرفتار ساختن به مشقتها و ناگواریها مىآزماید همچنین آنان را به افزودن اموال و فرزندان آزمایش و امتحان مىکند.
" أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ "
"... یعنى گنهکاران مىپندارند ما که اموال و امور دنیوى آنان را زیاد مىکنیم، این امر دلیل رضایت و خشنودى ما از کارها و عقاید پست آنان مىباشد، و حال آن که چنین نیست بلکه ایشان بىخبراند از این که آنچه به ایشان دادهایم براى امتحان و آزمایش آنهاست و این امور بر بلا و گر فتارى آنان مىافزاید... "
